Amin Maalouf’un “Semerkant”ı

Takvimler, milattan sonra 1072 yılını gösteriyordu
Sokaklarında yürüyorum bir şehrin.
Ve şehir âdeta kimliğini fısıldıyor bana, sokaklarında dolaştıkça.
“Ben Semerkant,
Pamuğu kağıda,
Kağıdı medeniyete dönüştüren şehir.”

Gökyüzünde uzanıp dokunabileceğim gibi asılı duran yıldızlar, yürürken adımbaşı karşıma çıkan Semerkant’ın o eski insanları, bu şehre dair her şey tüm çıplaklığıyla gözümün önünden akıp geçiyor sanki.

Bir köşebaşında, Nişapurlu İbrahim oğlu genç Ömer Hayyam çıkıyor karşıma. Selamlaşıp ayaküstü sohbet ediyoruz. Ömer, insan olarak yapılan iyiliğin karşılığını bulacağına, iyilik yapmak içinse illa bir düşünceye veya inanca bağlı olmaya gerek olmadığına inanan biri. Uzun süre diyar diyar gezdikten sonra her insanın doğup büyüdüğü kültüre ait olduğunu ve ruhuna ait tüm güzelliklerin kendi topraklarında çiçek açacağını anladığından olsa gerek ölümünün yaklaştığını düşündüğü günlerde doğup büyüdüğü topraklara, Nişapur’a geri dönüyor.

Ömer’in yanından ayrıldıktan sonra yürümeye devam ediyorum. Az ileride, karanlığın içinde, parlak ışığıyla gözleri kamaştıran, o zamanın görkemli yapılarından birini görüyorum. Kapısının önünde muhafızlar, muhafızların yanında onlarla konuşan ak sakallı biri var. Biraz daha yaklaşınca anlıyorum ki gördüğüm o ak sakallı adam, bu evin efendisi olan Nizammülmülk’ün ta kendisi. O, Selçuklu İmparatorluğunu bir yandan han, hamam, kervansaray, medreseler, yollar ve köprülerle donatırken diğer yandan da adaletin tecelli etmesi için güçlü kurumlar oluşturan bilge ve adaletin kalesi gibi olan bir vezir. Hatta ömrünün son yıllarında, “Siyasetname”yi yazarak yazılı dünya siyaset tarihine önemli bir iz bırakan biri.

Yaptığı güzel şeylerin yanında, kibirli insanların yarattığı siyasetin kaygan zemininde akıl oyunları ile saltanata hükmetmeye çalışanlara Nizamülmülk’ün yaşattığı yıkımlar da olmuştur belki diye kendi kendime düşünürken caddenin diğer tarafında, az ileride, karanlıklar içindeki eski bir evin bahçesinde koyu renk kıyafetler giymiş ve Nizammülmülk’e doğru sert sert bakan gizemli birini görüyorum. Bir ürperti kaplıyor içimi. Sessizce yaklaşıyorum o eski eve doğru. Bir de ne göreyim? Bu gizemli kişi, Hassan Sabbah… Sırlarla dolu biri olduğunu, uğrunda ölecek kadar kendisine bağlı fedailer yaratıp dünya tarihinin akışını değiştirecek suikastlar planladığını biliyordum. Hep merak edilen bu esrarengiz adam, gizemli tarikatının tohumlarını bu görkemli kültür ve medeniyet şehrinde atıyormuş demek ki.

Beni bu şehre ve bu insanların yanına getiren hem Ömer Hayyam’ın el yazması Rubailerinden oluşan Rubaiyat’ın hem de onu var eden kültürün, yaşadığı topraklar üzerinde bin yıllık zaman dilimi içerisinde yıkım ve varolma arasında gidip gelen hikâyesini usta kalemiyle romanlaştıran Amin Maalouf’un Semerkant kitabı.

Amin Maalouf’un bu romanına mekan olarak Semerkant’ı seçmiş çünkü XI. yüzyılda “Şehirlerin Şahı” sayılan bu şehir, hem büyük medreselerin, ticaret merkezlerinin, sarayların kurulduğu, doğunun önemli bir kültür ve eğitim merkezi olmasıyla hem de savaşlar, işgaller ve bitmek tükenmek bilmeyen yağmalanmaları ile de ünlü bir şehir.

Amin Maalouf, Semerkant romanını iki bölüme ayırıyor. İlk bölümde devlet tecrübesi, ileri görüşlülüğü ve büyük siyasi başarılarıyla bilinen Nizamülmülk’ü; üst düzey zekası, ince siyaseti, şifacılığı ve ikna kabiliyetiyle bilinen Hassan Sabbah’ı; astronomi, matematik ve felsefe alanlarındaki bilgisiyle, dönemine ışık saçan İran’ın en büyük düşünür ve şairlerinden biri olan Ömer Hayyam’ı ve o döneme ait diğer pekçok önemli figürü ustaişi bir kurguyla Ömer Hayyam’ın Rubaiyat’ı nasıl yazdığının hikayesinde anlatıyor.

İkinci bölümde ise yaklaşık bin yıl sonra Ömer Hayyam hayranı bir çiftin çocuğu olan ve onun hikayelerini dinleyerek büyüyen Benjamin Ömer Lesage’in, Rubaiyat’ın orijinal nüshasının peşine düşüp yine aynı bölgeye, İran'a gidişini anlatıyor. Benjamin, bir yandan İran devriminin ateşini bizzat yerinde yaşarken bir yandan da Şirin’e âşık oluyor hatta evleniyor ve Rubaiyat’ın orijinal nüshasını elde edip yanına alarak, eşiyle balayına çıkmak için ilk seferini yapacak olan Titanik’e biniyor.

Zamanının en son teknoloji ürünü olan ve gemi kaptanının “Bu gemiyi Tanrı bile batıramaz.” dediği Titanik’in daha ilk yolculuğunda batmasıyla, Rubaiyat’ın orijinal nüshası da Titanik ile birlikte okyanusun soğuk sularına gömülerek kayboluyor.

Amin Maalouf, kitabının hikâyesinin sonunda Rubaiyat hakkında sadece doğduğu topraklarda yaşayabilen bir çiçek gibi, doğunun nadide çiçeği diye bahsederken insanın sahip olduğu kibri, gururu, kendi çıkarına yönelik bencil sevgisi; bir değeri, doğduğu yerde yaşamaya bırakmıyor diye de bir not düşerek şaheserler yaratabilen insanoğlunun yok etmeye dair olan eğilimlerine manidar bir gönderme yapıyor.

Ömer Hayyam da Rubaiyat’ı, yine insanoğlu sayesinde hem şehirlerin şahı olan, hem de yağmalanmaları ile ünlü Semerkant’ta yazmamış mıydı? Aradan bin yıl geçmesine rağmen insanoğlu neden bu kadar bencil ve yok etmeye, yakıp yıkmaya neden bu kadar hala eğilimliydi?
Lübnan’daki iç savaştan sonra anavatanını terk edip bir başka diyara göç etmek zorunda kalan Amin Maalouf’un kaleminden Semerkant…

***

Yazıyı sesli dinlemek için görsele tıklayınız...