Bugünkü yazımda 1980’li yıllarda Bursa Yüksek İslam Enstitüsü son sınıf öğrencisi iken Osmanlı Türkçesi ve Kur’an harfleri ile yazdığı Mekteb-i Edeb isimli eserini sadeleştirdiğim Muallim Naci’den bahsedeceğim. Batılılaşma serüvenimizde daha milli ve bizden biri olan Muallim Naci maalesef unutulmaya terkedilmiştir. Bu nedenle bu yazıyı yazmayı bir vefa borcu olarak gördüm.
HAYATI
Eski Türk Edebiyatına bağlı kaldığı kadar, Yeni Türk Edebiyatına da en çok emeği geçen Muallim Naci 1850 yılında İstanbul’da doğdu. Babası Ali Efendi, annesi Fatma Zehra’dır. Naci, muallim unvanını çıkardığı “Mecmuai Muallim” isimli dergiden almıştır. Naci mahlasını kullanarak eserler veren Muallim Naci, edebiyat tarihimize bu isimle yer etmiştir. Asıl adı olan “Ömer” i, de bir eserinde kullanmıştır.
Babasının ölümünden sonra dayısı ile Varna’ya giden Naci, medrese tahsiline orda başladı. Ciddi bir medrese tahsili gören Muallim Naci, Gülistan’ı, Hafız’ın Divan’ını farsça olarak okumuş, aruzun inceliklerini öğrenmişti.
Daha on dokuz yaşlarında iken Varna Rüştiyesi ’ne ( ortaokul ) öğretmen olan Naci, Varna mutasarrıfı Said Halim Paşa’nın dikkatini çekti. Said Halim Paşa ile Osmanlı topraklarını gezme, görme imkânı bulan Muallim Naci, bu sebeple memlekete ilk şiirler söyleme payesine ermiştir.
Bir müddet sonra Said Halim Paşa’dan ayrılan Muallim Naci, İstanbul’a döndü ve gazeteciliğe başladı. Tercüman-ı Hakikat ve Vakit Gazetesi’nde makaleler yazdı. Bu arada da Mekteb-i Sultani ( Galatasaray Lisesi )’sinde ve Hukuk Mekteplerinde görev yaptı.
Daha 43 yaşında iken hayata gözlerini kapayan Muallim Naci.1893 yılın da kalp krizinden vefat etti. Ayasofya Camii’nde kılınan ikindi namazından sonra Sultan Mahmut Türbesi bahçesine defnedildi. “Mezar taşında, kendisine ait şu beyt yazılıdır.
“Hak-perestim arz-ı ihlâs ettiğim dergâh bir / Bir nefes tevhidden ayrılmadım Allah bir.”
FİKRİ VE EDEBİ KİŞİLİĞİ
Daha küçük yaşlarda Kur’an’ı ezberleyen Muallim Naci, köklü bir İslami kültüre sahipti. Arapça, Farsçanın yanında Fransızcayı da çok mükemmel bilirdi. Bir taraftan La Fonten’i ve Emile Zola’yı tanımaya çalışırken, diğer taraftan da Şeyh Sadi’yi, Mevlana’yı anlamaya gayret ederdi. O, ne şekilciliğe bağlı kalarak eski edebiyat taraftarlığını yapar; ne de taklitten öteye geçmeyen yeni edebiyat aşığı gibi davranırdı. Eski kültürden faydalanarak yeni, gerçekçi bir edebiyat taraftarı idi. Bu sebeple de Recaizade Ekrem, Cenap Şehabettin gibi yenilikçi edebiyatçıların tenkitlerine hedef olurdu. Zaman zaman asılsız itirazlara karşı kendini savunma mecburiyetini hissederek : “Bizim için en doğru yol, şuurlu olarak her iki edebiyat mahsullerinden de faydalanmaktadır. Şark eserleri arasında, garbın pek beğendiğimiz eserleri derecesinde örnekler vardır.” Demek mecburiyetini hissediyordu.
Muallim Naci’nin dini düşüncelerini, gerek şiirlerinden gerekse “Ömer’in Çocukluğu” adındaki hatıratından çok güzel tespit ediyoruz. Hatıratında anlattığı ördek yavrularının, üçgen kurmuş taşlar arasında kalmaları ve ölmeden kurtulmaları O’nu fazlaca tesir altında bırakmıştır. Babasının “Allah’ın öldürmediği ölmez” diye ta küçükken kulaklarına fısıldadığı sesler canlanır. Yüce yaratıcının gücünü vurgulayarak “Hala o hendeseye hayranım” demesi onun inancını ortaya koymaktadır.
Muallim Naci’nin şu şiiri de gelecek nesillere tesir edecek niteliktedir:
“İttihad olsa kalb-i Millette/ Hiç olur mu zeval devlette?
Aynı serzeniş Mehmet Akif Ersoy’da da görülür.
“Girmeden bir millete tefrika düşman giremez./ Toplu vurdukça sineler, onu top sindiremez.”
Beytinde görüldüğü gibi.
Muallim Naci, İslam’ı bilen münevver biri olarak sırtüstü yatanlara da kızar ve:
“Çalışmayıp oturanlarda zill u ye’se bakın/ Oturmayıp çalışanlarda izz ü şanı görün.”
Demek zorunda kalır.
Hem batı dillerinden tercüme yapan, hem de doğu edebiyatını zamanın insanlarına tanıtan Muallim Naci, aynı zamanda İslam Tarihini de çok iyi bilir. İslam Tarihinde Hicret kadar tesirli bir olaya rastlanamaz desek mübalağa etmiş sayılmayız. İşte bu gerçeği çok iyi tespit eden Muallim Naci, Hz. Esma’nın ( r.a.) lakap almasına sebep olan bir hareketini eserine konu olarak seçer. Zatü’n Nitakeyn adında bir eser kaleme alır.
ESERLERİ:
İrili ufaklı 40’ı aşkın eser veren Muallim Naci’nin en önemli eseri şunlardır:
1-Ateşpare (Ateş Parçası): Gazel tarzındaki şiirleri bu eserindedir.
2-Şerare ( Kıvılcım): Şiir kitabıdır.
3-Firuzan ( Parlayan Parıltı): Şiir Kitabıdır.
4-Yadigâr-ı Naci: Ölümünden sonra Şeyh Vasfi tarafından, eserlerinde bulunmayan şiirlerini topladığı eserdir.
5-Terkib-i Bend-i Muallim Naci: Ruhi ve Ziya Paşa tarzında söylenmiş şiirlerinin bulunduğu eseri,
6-İ’caz-ı Kur’an: Kur’an-ı Kerimin yüceliğini ayetlere dayanarak ispatlamaya çalıştığı kitaptır.
7-Muamma-yı İlahi: Fahruttin Razi’nin Miftah’ul Gayb’ına faydalanılarak vücuda getirdiği eseridir.
8-Demdeme: Recaizade ’ye verdiği cevapları topladığı eseridir.
9-Mekteb-i Edeb: Önemli on dokuz ahlaki konuyu içine alan eseridir. ( Yüksek İslam Enstitüsü son sınıfta bitirme tezi olarak alıp sadeleştirdiğim eser. Henüz basılmadı.)
10-Esami: Yedi yüzün üzerinde kadın-erkek Müslüman şahsiyetin isim ve eserlerini içine alan ansiklopedik bir eseridir.
11-Hulasat’ül İhlâs: İhlâs Suresinin tefsiridir.
12-Lugat- Naci: Bu gün bile değerini koruyan cep lügatidir.