KELİME OLUŞTURMA SİSTEMİ: TÜRK VE ÖZBEK DİLLERİNDE EKLERİN İNCELENMESİ
Özet
Bu makale, Türk ve Özbek dillerindeki kelime oluşturma sisteminin karşılaştırmalı analizine ayrılmıştır. Çalışmada eklerin fonetik, morfolojik ve anlamsal açıdan benzerlik ve farklılıkları incelenmektedir. Kelime oluşturma sisteminin tarihsel süreçte nasıl geliştiği ve günümüzdeki durumu bilimsel bir temel üzerine açıklanmıştır.
Araştırma sırasında, Özbek bilim insanları Alisher Nevai ve Mahmud Kaşgari’nin eserlerine ve Türk dilbilimciler Mahmut Kaplan ile Sebahattin Ali gibi isimlerin çalışmalarına başvurulmuştur.
Anahtar Kelimeler: ek, Özbekçe, Türkçe, kelime oluşturma, karşılaştırmalı analiz, tarihsel dilbilim.
Giriş
Türk ve Özbek dilleri, akraba Türk dilleri ailesine mensup olup, kelime oluşturma sistemlerinde birçok benzerlik taşımaktadır. Bu benzerlikler, esasen tarihsel köklerden kaynaklanmakta ve eski Türk dönemlerinin dilbilimi yoluyla gözlemlenebilmektedir.
Kelime oluşturma, dilbilimde yeni kelimeler oluşturma sürecini ifade eder. Her dil, kendi gramer sistemine uygun şekilde kelimeler oluşturmak için özel ekler (affiksler) kullanır. Affiksler, kelimenin anlamını veya gramer anlamını değiştirmek için kullanılan eklentilerdir. Bu ekler, dilin morfolojik yapısında büyük bir rol oynar, çünkü kelimeler bu ekler sayesinde yeni anlamlar kazanır, kelime türleri değişir veya başka gramer işlevleri ortaya çıkar.
Türk ve Özbek dilleri, özellikle eklemeli diller olarak, esnek kelime oluşturma sistemlerine sahiptir. Her biri ekleri farklı amaçlarla kullanır ve bu, kelime oluşturma sürecini özgün kılar. Özbekçe ve Türkçe’de ekler, anlam ve gramer işlevlerine göre farklı gruplara ayrılır.
Eklerin Türleri: Genişletilmiş Açıklama
Ekler, dilin morfolojik sisteminin önemli bir parçası olup, kelime oluşturma ve değiştirme süreçlerini düzenler. Ekler, kelimeye çeşitli anlamlar katar, onu gramer açısından değiştirir veya yeni kelimeler oluşturur. Her ek, kendi gramer işlevini yerine getirir ve dildeki kelime türlerini ve biçimlerini değiştirmede önemli bir rol oynar. Ekler şu türlere ayrılır: önek (prifiks), sonek (sufiks), ara ek (interfiks) ve iç ek (infiks). Her birinin kendine özgü özellikleri vardır.
1. Önek (Prifiks)
Ön ekler, kelimenin başına eklenerek kelimenin anlamını değiştirir, bazen zıt bir anlam katar veya kelimenin türünü değiştirir.
Özbekçe’deki örnekler:
-no-: nojo‘ya, noodatiy
-be-: beqaror, besavlat, bemaza
-ser-: sesuv, sergo‘sht
Türkçe’deki örnekler:
Türkçe’de önekler oldukça az kullanılır ve genellikle özel kelimelerde, bilimsel terimlerde veya yabancı kökenli kelimelerden alınan bazı örneklerde görülür. Özbekçe’de sıkça rastlanan önekler (ör. no-, be-) Türkçe’de pek yaygın değildir. Ancak bazı önekler mevcuttur:
-anti: antisemitizm (anti + semitizm) — Yahudilere karşı yaklaşım.
-anti: antivirüs (anti + virüs) — virüslere karşı yazılım.
-post: postmodern (post + modern) — modernizm sonrası dönem.
2. Sonek (Sufiks)
Son ekler, kelimenin sonuna eklenerek kelimenin gramer yapısını değiştirir ve kelimenin anlamını genişletir. Son ekler aracılığıyla kelime türünü değiştirmek mümkündür, örneğin sıfat, fiil, isim veya çoğul biçimler oluşturulur.
Özbekçe’deki örnekler:
-lik: tinchlik (tin + ch + lik) — isim türeten ek.
-chi: o‘qituvchi (o‘qi + t + vchi) — meslek veya faaliyet belirtir.
-li: chiroyli (chiroy + li) — sıfat türeten ek.
Türkçe’deki örnekler:
-lik: güzellik (güzel + lik) — isim türeten ek.
-cı: çiftçi (çift + çi) — meslek veya faaliyet belirtir.
-le: silgilemek (silgi + le) — fiil türeten ek.
Sonekler, kelime oluşturma sürecinde oldukça yaygın olarak kullanılır ve her sonek kendine özgü bir gramer işlevine sahiptir. Kelime oluşturma sırasında bu eklerin kullanımı, dilin özgün morfolojik yapısını oluşturur.
Interfiksler: Yeni kelimeler oluşturmaz, ancak mevcut kelimeleri veya morfemleri birleştirmek için kullanılır. Kelime oluşturma sürecinde esas rolü sonekler (sufiksler) ve önekler (prifiksler) üstlenir. Interfiksler, dilin iç gramatik yapısını ve telaffuz kolaylığını sağlamak amacıyla kullanılır.
Ekler: Karşılaştırmalı Analiz
Tarihsel Yönler
Türk ve Özbek dilleri, ortak Türk dili ailesine ait olup, kelime yapım sistemleri zengin ve gelişmiş olup, tarihsel kökleri eski Türk yazılı eserlerine dayanmaktadır. Affikslerin yapılışı ve gelişim tarihi, bu affikslerin geçirdiği değişiklikler, Türk dillerinin genel gelişimini yansıtmaktadır.
Eski Türk döneminde kelime yapımında affikslerin rolü çok önemliydi. Mahmud Kaşgari’nin “Divânü Lügâtit-Türk” adlı eserinde eski Türk dillerindeki affiksler hakkında bilgiler bulunmaktadır. Örneğin, “-bar” ekinin “varlık”, yani mevcudiyet anlamını taşıdığı belirtilmiştir.
Eski Türk ve Özbek Dilleri: Orhun-Yenisey Eserleri
Eski Türk dillerinde kelime yapıcı affiksler yaygın olarak kullanılmıştır. Özellikle, Orhun-Yenisey yazıtlarında (miladi 7-8. yüzyıllar) affikslerin birçok şekli bulunur:
1. Eski Affiksler:
-lig, -siz, -inç: Bu affiksler, eski Türk yazıtlarında sıfat yapımında kullanılmıştır.
Kutlulg (mutlu) – Özbek dilinde -lik ekiyle devam etmiştir.
Arsız (utanmaz) – Bugün de Türk ve Özbek dillerinde bulunmaktadır.
Kutluğunça (saadetli, mutlu) – Bu -ça eki ile kıyaslanabilir.
Orta Çağlar: Horasan ve Çağatay Dillerindeki Gelişim
Orta Çağlarda Özbek dilinin şekillenmesi Çağatay dili temeli üzerine olmuştur. Bu dönemde kelime yapımında affiksler sistemi daha da zenginleşmiş ve modern şekillere yaklaşmıştır.
1. Horasan Dili:
-liq, -siz, -çi: Bu dönemde yapılan kelimeler, modern Özbek dilindeki şekillerinin ilk halleri idi.
Bilgich (bilgin) – Modern Özbek dilindeki bilimdon kelimesiyle örtüşmektedir.
Suvsiz – Bugün de kullanılmaktadır.
2. Alisher Navoiy Eserlerinde Affiksler:
-lik: “Majolis un-nafois” eserinde:
Dostonlik (şairlik) – Bugün Özbek dilinde de kullanılmaktadır.
-chi:
Shoirchi (şiir okumayı seven kişi) – Bugün kullanılan eklerle benzerlik gösteriyor.
Modern Dönem: Türk ve Özbek Dilleri
Bugün Türk ve Özbek dillerinde kelime yapıcı affiksler sistemi zengin olup, tarihsel köklerini korumaktadır, ancak bazı farklar da görülebilmektedir.
1. Türk Dili:
-cı, -lık, -siz: Modern Türk dilinde yaygın olarak kullanılmaktadır:
Kitapçı (kitap satan kişi) – Özbek dilindeki kitobchi kelimesine benzer.
Mutluluk (mutluluk) – Özbek dilindeki baxtli kelimesine denk gelir.
2. Özbek Dili:
-lik, -chi, -siz:
Yozuvchi, do‘stlik, suvsiz gibi kelimeler eski kökenlere sahiptir.
Benzerlikler:
1. Her iki dilde de eklerin amacı yeni kelimeler türetmektir.
2. Çoğu ek, eski Türk kökenlerine sahiptir. Örneğin, -lik eki Türk dilinde (evlik, kitaplık), Özbek dilinde ise (uyli, kitoblik) olarak kullanılır.
Farklar:
1. Özbek dilinde kelime yapım süreci, Türk diline göre daha serbesttir. Özbek dilinde yeni kelimeler halk dilinden alınarak modernleştirilmiş biçimlerde ortaya çıkar.
2. Türk dilinde ekler katı kurallara tabidir ve günlük konuşma dilinde yaygın olarak kullanılır.
Genel Sonuç:
Türk ve Özbek dillerinin kelime yapım sistemleri ve affikslerinin tarihi, bu dillerin dinamik gelişimini ve zenginliğini ortaya koymaktadır. Tarihsel süreç boyunca affiksler, yeni anlamlar yaratmada, mevcut kelimeleri zenginleştirmede ve dilin fonksiyonelliğini artırmada önemli rol oynamıştır.
Bugün bu affiksler, çeşitli kültürel ve bilimsel alanlarda yeni terimler yaratmada kullanılmaktadır, bu da dilin zamanla uyumlu olduğunu kanıtlamaktadır.
Bu araştırma yalnızca dilbilimciler için değil, aynı zamanda kültür ve tarihle ilgilenen uzmanlar için de değerli olup, gelecekteki nesillerin zengin dil mirasını korumalarına yardımcı olacaktır.
Kaynaklar:
1. Mahmud Kaşgari, “Divânü Lügâtit-Türk”
2. Alisher Navoiy, “Hamsa”
3. Kaplan Mahmut, “Türk Dili Grameri”
4. Sebahattin Ali, “Türk Edebiyatında Kelime Yapısı”
5. Qodirov X., “Özbek Dili Grameri”
6. Yılmaz H., “Dil Bilgisi”
