Zekâ kısaca insanın öğrenme ve uyum gücü olarak tanımlanabilir. Edison’a başarını neye borçlu olduğunu sorduklarında bunu %5’inin zekâ, %25’nin çalışmak olduğunu söylüyor. Okul hayatında hep birinci olan birçok kişinin hayata atıldığında başarısız, istikrarsız olduğunu sık sık görürüz. Okul başarısında klasik zekâ yeterli iken, hayat başarısında duygusal zekâ olarak tanımlanan duygusal ve sosyal becerileri öğrenme yeteneği ön plana çıkar. Bu nedenle çoklu zekâ, duygusal zekâ gibi konuları incelemekte yarar vardır.
Çocuğun zekâ seviyesinin yanı sıra, nasıl bir zekâ türüne sahip olduğu, ona vereceğimiz eğitim açısından da çok önemlidir. Eskiden tek zekâ kavramından bahsedilirken, bugün artık 7 farklı zekâ türü olduğu kabul ediliyor. Bütün bebekler belli bir potansiyele sahip olarak doğuyor, ancak bu potansiyelin aktif hale getirilmesi için aileye büyük görev düşüyor.
Zekânın potansiyelinde kullanımı mümkün mü?
Diyelim ki, bir insanın boyu genlerinde 170 santimetre olarak yazılı. O çocuk iyi beslenirse 170 santimetreye kadar uzar. Aksi durumda boyu 1.60 metre civarında kalır. Zekâ da böyledir. Ortalama insan IQ’su (zekâsı) 100’dür; yeni doğan bir bebeğin potansiyel zekâsı ise 140. Çocuk eğitilmediğinde, zihinsel uyarıyı almadığında veya okumadığında IQ’su 100’lerde kalır. Ailelere çocuklarını bu konuda sınırlamamaları önerilmektedir.
Yedi ayrı zekâ tipi olduğunu söyleyebiliriz. Peki bunları nasıl ayırt edeceğiz?
Sözel zekâ: Kelimeleri etkili kullanma yeteneğidir. Bu çocuklar dinleyerek öğrenmeyi sever, duygu ve düşüncelerini sözel ifadelerle aktarırlar. İyi yazarlar, iyi anlatırlar, kitap okumayı severler. Bu çocukların anne babalarının onları konuşturmaya çalışması faydalı olur. Bu zekâ türüne sahip olan çocuklar daha çok şair, yazar, gazeteci ve politikacı olur.
Sayısal (mantıksal) zekâ: Eskiden zekâ testlerinde sadece bu 24 zekâ türü ölçülürdü. Sayısal zekâsı yüksek olanlar sebep-sonuç ilişkisi kurmayı ve ‘neden’ demeyi severler, çok soru sorarlar. Bu çocuklar hesap yapmayı, sayı saymayı, mantık yürütmeyi, bir makineyi söküp nasıl çalıştığını görmeyi sever. Bilim adamı, matematikçi ve bilgisayar programcısı olma ihtimalleri yüksektir.
Görsel zekâ: Bu çocuklar işittiklerini değil de, gördüklerini akıllarında daha iyi tutarlar. Yaşıtlarına kıyasla çizimleri ve resimleri güzeldir. Film ve slayt gösterileri eşliğinde öğrenmeyi severler. Eğilimli oldukları meslek dalları resim, mimarî, fotoğrafçılık ve dekoratörlüktür.
Bedensel zekâ: Kişinin kendisini ifade ederken ve herhangi bir şey üretirken bedenini kullanma yeteneğidir. Bedensel zekâsı yüksek olanlar yerlerinde duramazlar, spora ilgileri fazladır. El becerileri gelişmiştir. Çok rahatlıkla tamir işlerini yapabilirler. İyi taklit yaparlar. Öğrenme esnasında atölye çalışması yapılması gerekir. Sporcuların, aktörlerin, dansçıların, heykeltıraşların çoğu, bedensel zekâya sahiptir.
Müzik (işitsel) zekâsı: Seslere hassasiyet gösterme kapasitesi ve kendisini müzikle ifade etme yeteneğidir. Nota, solfej bilmeseler bile, melodileri hemen akılda tutarlar. Müzik eşliğinde çalıştıklarında öğrendiklerinin kalıcılığı artar. Çoğunlukla müzisyen olurlar.
Sosyal zekâ: İnsanları tanıma konusunda çok başarılıdırlar. Liderlik özellikleri vardır. Oynayarak, paylaşarak, konuşarak öğrenirler. Sosyal ortamlarda sosyal becerilerini geliştirmelerine fırsat vermek gerekir. Bu türden daha çok danışman, öğretmen, siyasî lider çıkar.
İçsel zekâ: Hayal kurmayı, düşünmeyi severler, güçlü ve zayıf oldukları yönlerini iyi analiz ederler. Bu çocukları düşünmeye, oturup kafa yorarak fikir üretmeye teşvik edebilirsiniz. İçsel zekâya sahip olanlar psikolog ve psikoterapist olmaya daha yatkındır.
Yaşamda kişinin zekâ türünü analiz edebilmesi hayat başarısında elbette önemli ancak yeterli mi? Değil! Mantıksal zekâ katsayısının yüksek olması başarı sağlamasına yetmediği gibi, başarılı olmak için duygusal zekâ katsayısının da yüksek olması gerektiği bilimsel çalışmalarla da ortaya kondu.
Öyleyse, başarımızı pekiştirecek duygusal zekâ ne? Kendinizle Barışık Olmak kitabımda da etraflıca ele aldığım konuyu şu şekilde özetleyebiliriz.
Neye duygusal zekâ diyoruz?
Son yıllarda EQ (Emotional Quation)’nun insan başarısında IQ (Intelligence Quation) kadar önemli olduğu üzerinde durulmaktadır. EQ kavramının öneminin keşfedilmesi yenidir. Kişinin mantıksal zekâ katsayısının yüksek olmasının başarı sağlamasına yetmediği, başarılı olmak için duygusal zekâ katsayısının da yüksek olması gerektiği açığa çıktı. Hem IQ’su hem de EQ’su yüksek olan kişiler, kişilerarası ilişkilerde başka insanları daha çok etkileyebilmektedir.
Doğruya sadece akıl mı götürür?
Kısacası, Batı medeniyeti deneme-yanılma yöntemi ile Amerika’yı yeniden keşfetti. Akıl gücü ve gönül gücünün beraberliğine yürümeye yöneldi. “Doğruya sadece akılla gidilir.” sözünün gerçeği ifade etmediği ortaya çıktı.
Şimdi de, duygusal zekâ faktörlerini ve kişiyi doğruya götüren dört yolu ele alalım.
Duygusal zekâ faktörleri
1. Kendini harekete geçirebilme gücü,
2. Hedefini belirleyebilme gücü,
3. Aksiliklere rağmen yoluna devam edebilme gücü,
4. Dürtü ve isteklerini kontrol edebilme gücü,
5. Ruh halini düzenleyebilme gücü,
6. Empati yapabilme gücü (Diğergamlık),
7. Ümit besleyebilme gücü.
Doğruya götüren dört yol
1. Deney ve gözleme dayalı ampirik bilgilerden faydalanmak; ateşin yakması, suyun kaldırma gücü gibi.
2. Akıl yürütme yöntemlerini uygulamak; “Dağın arkasında duman var, ateş olmayan yerden duman çıkmaz. O halde orada ateş vardır.” gibi.
3. Sezgi gücünü önemsemek. Yıllar önceden doğruları fark eden ve gören bilgeler, filozoflar sezgi psikolojisini ve gücünü iyi kullanmış ve insanlığa iyi hedefler gösterebilmişlerdir.
4. İnanç esaslarından faydalanmak. Evrenin sırlarını beş duyumuz ile çözmemiz mümkün olmadığında semavî esaslarla neyin iyi, neyin yanlış olduğunu bulabiliriz.
Ahlaki olgunluk kalıcı başarının anahtarıdır...
Yukardaki diyagramda görüldüğü gibi her insan liderdir. Kendi kendisinin lideri olamayan, başkasına sağlıklı liderlik yapamaz. Bunun yolu sadece akademik beceriler kazanmakla oluşmaz. Aynı zamanda sosyal, duygusal ve manevi beceriler de kazanmak gerekir. Zeki başarılı olup kötücül olan mühendis, iş adam, inşaatçı, doktor… Hangi meslek olursa olsun ahlaki olgunluk kalıcı başarının anahtarıdır. En büyük servet güven en değerli para birimi dürüstlüktür. Zeki başarılı iyicil insan olmayı hedeflemeliyiz. Tüketim ve başarı odaklı çıkarcılığı maksimize eden kapitalist ahlak bizi esir almamalı.
Hayatımızın her aşamasında; aile içi ilişkilerden sosyal, iş, eğitim ve ikili ilişkilerimize kadar başarılı ve istikrarlı bir yolda yürümek istiyorsak zekâların iş birliği gücünden yararlanmayı bilmeliyiz. Mantıksal zekâ türümüzü analiz edip, başlı başına yeterli olmadığı bilinciyle etkisi oldukça yüksek diğer zekaların gücünü de tarafımıza almalıyız.
Prof. Dr. Nevzat Tarhan
Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü-Psikiyatrist