Şema / 2

Bir önceki yazımızda özetle : İnsan evladı genetik bir miras ve mizaç ile ailede doğar, gelişir öğrenir ve her şeyi kayıt  eder, diğer bir deyişle insan, mizacı, anıları, bedensel duyumları ve biliş (bilme ve farkındalık süreçlerinin tümü) ile hayat boyu kendisine yol gösterecek krokiler bilimsel tabir ile  “şema” oluşturur ve davranışları(olumsuz) şema ile baş etme, kaçınma, tekrar etme ya da telafi etme, ekseninde şekillenir .Kişi bebeklikten itibaren geliştirdiği şemaları mutlak gerçeklik olarak algıladığından ve sorgulamadığından özellikle oluşum sürecindeki aksaklıklar ya da olumlu-olumsuz algılar kısmen bilinçsiz olarak hayat boyu davranışlarını şekillendirir. Demiş ve   şemalarımızın hem ödül hem de ceza gibi işleyen ve davranışlarımızı şekillendiren mekanizmalar olduğunu, olumsuz şemaların gerçeklik ile aramıza perde gerip görüşümüzü bulandırdığını, hatta farkında olmadan bilgileri çarpıtmamızdan, hayat tatminimizde azalmaya, bazen katılığa ,aşırı uçlarda (uç düşünce, davranış) yaşamaya , kendimize ya da başkalarına aşırı yüklenmeye , rasyonel olmayan beklentilere, çökkünlüğe, öfkeye, gerçek duygularımızı ya da isteklerimizi bastırmaya, bazen de başkaları için yaşamaya, uyumsuz ve yıkıcı davranışlara ,aidiyet hissimizin zedelenmesine, sürekli  tetikte olmamıza, korkuya, boyun eğmekten, acımasızlığa kadar pek çok farklı duygu ve davranış şeklinde tezahür edebildiklerini eklemiştik .     

Ayrılma ve reddedilme, bozulmuş özerklik ve iş yapma becerisi(yetersizlik), zayıf sınırlar, başkalarına yönelimli olma, aşırı duyarlılık ve baskılama alanlarında toplam 18 tür uyumsuz şema olduğundan bahsetmiş ve bu alanların ikisinin pratikte nasıl göründüklerini açıklamıştık.

Kaldığımız yerden devam edelim.       

Diyelim ki mesafeli, soğuk, ani tepki veren, güven, sevgi ve paylaşım konusunda yetersiz, istikrarsız bir ailede büyüyen çocuk bakım aldığı kişiye güvenli bağlanamadığı için   şema örüntüsü olarak Ayrılma (Dışlanma) ve Reddedilme alanında terk edilme(istikrarsızlık), şüphe (kötüye kullanılma), duygusal yoksunluk (bakılma yoksunluğu, sevgi-şefkat yoksunluğu, korunma-kollanma yoksunluğu) şemalarından birini geliştirebilir. Bu şemalar kişinin duygu düşünce ve davranışlarına; terkedilmekten korktuğu için yakın olduğu insanlara aşırı ilgi ve peşinden koşma, sürekli kaybedeceğim endişesi, bazen terk edilmekten aşırı korktuğu için yakın olan insanları kendisinden uzaklaştırma, şüphecilik , aldatılma endişesi , insan davranışları ardında farklı niyet ve kötüye kullanmaya dair ayrıntı arama, birlikte olunan insanları(gerçek olmasa dahi)  tutarsız ve güvenilmez olarak algılama, insanlardan her an zarar görebilirim , kimseye güvenmemeliyim gibi çok zaman gerçek dayanağı olmayan olumsuz düşünceler, duygusal ihtiyaçlarım karşılanmayacak, kimse beni sevmez (sevmeyecek ) ön yargısı, kendini üvey evlat gibi hissetme, ihtiyacım olduğunda kimse bana yardım etmez, yol göstermez(göstermedi) hissi , kendini sevgiye ve ilgiye değer bulmama, kusurlarından utanma ve kusurları ortaya çıkarsa kimsenin kendini sevip kabul etmeyeceği endişesi, diğer insanlara uzaklık , onlardan farklılık , temel yalnızlık ve boşluk hissi ,suçlanmaya ve eleştiriye aşırı duyarlılık ,utangaçlık ve güvensizlik ,bir yere/topluma ,aileye ait hissedememe , dışlanacağım (dışlanıyorum) şeklinde yansıyabilir .Bu alandaki şemalardan birine sahip  kişilerin güvensiz , kaygılı, kayıtsız ,korkulu bağlanma stillerinden (en az) birine sahip olduğu da düşünülür .      

Diyelim ki aşırı koruyucu, güven zedeleyici, yetersiz hissettiren, bağımlılığı teşvik eden, özerkliğe ya da bağımsızlığa karşı hoşgörüsü ya da teşviki olmayan bir ailede  büyüyen çocuk  Şema örüntüsü olarak Bozulmuş Özerklik (Özgürlük) ve Performans(iş yapma becerisi ) alanında bağımlılık/yetersizlik, beklenmedik olaylar karşısında dayanıksızlık(tıbbi,  duygusal, doğal/fobik), yapışıklık/gelişmemiş benlik,  başarısızlık şemalarından birini geliştirebilir

Bu şemalar duygu, düşünce ve davranışlarına, tek başına bir işi başarmada yetersizlik, sevilen bir kişiden ya da bir şeyden ayrı kalmada dayanıksızlık, tek başına karar verememe ya da alacağı kararların yanlış olduğunu düşünme, günlük hayatını tek başına idame ettirmede zorluk, çaresizlik duygusu, aşırı kararsızlık, kendine güvensizlik, aşırı duygusal bağlılık (genelde ebeveynlere) hissetme, kendini aşırı bağlı hissettiği insanlardan ayrı bir varlık olarak düşünememe, sürekli bir başarısızlık algısı, bazen başarabildiği halde, bazen de başaramayacağım düşüncesiyle kendini ketleyerek başarısız olma/hissetme, benim kendime ait bir hayatım yok düşüncesi, her an kötü bir şey olacak, güvende değilim endişesi, huzursuzluk, fobiler(kalp krizi, asansör, çıldırma korkusu), ciddi bir hastalığa yakalanacağım endişesi, karamsarlık, olumsuzluk  şeklinde yansıyabilir . 

Katı, cezalandırıcı, mükemmeliyetçi, yanlıştan aşırı kaçınma tutumu sergileyen, çocuğun kendiliğinden/kendi olma, hata yaparak öğrenme ve oyun ihtiyacının karşılanmadığı bir ailede büyüyen çocuk .Şema örüntüsü olarak Aşırı Duyarlı(tetikte) olma ve Baskılama alanında, cezalandırıcı-mükemmeliyetçi, karamsarlık -hataya katlanamama, aşırı sorumluluk/duyguları bastırma ( öfke ve saldırganlığın  bastırılması, aşırı düzen/planlama ,olumlu dürtülerin bastırılması, alışkanlıklara ve adetlere aşırı dikkat, incinmeyi ifade etmede güçlük ,duygusal istekleri göz ardı ederken akılcılık üzerine hassasiyet, aşırı denetimlilik),acımasız standartlar /aşırı eleştirellik (yüksek standart, detaycılık,  performansın -emeğin göz ardı edilmesi ,moral ,ahlaksal, kültürel veya dini prensiplere  gerçek dışı katı kurallar ile aşırı bağlılık, daha fazlasını başarmak için aşırı uğraş), cezalandırıcılık, acımasızlık şemalarından birini geliştirebilir. Bu şemalar  duygu, düşünce ve davranışlarına hayatın kötüye gideceğine, başarılı olsa dahi arkasından başarısızlık geleceğine, en ufak bir hatanın felakete yol açacağına dair gerçeğe dayanmayan inanç ve kaygı, asla gerçekleşmeyecek mükemmel hedefine ulaşmak için aşırı çalışma, aşırı titizlik, kuralcılık, dini ve kültürel konularda aşırı katı tutum,  eğlence ve rahatlığı önemsememe, ekonomik ya da tıbbi felaket beklentisi dolayısıyla sürekli tetikte olma, hayatın olumlu yanlarından çok olumsuzluklar üzerinde durma, aşağılanmaktan, yanlış yapmaktan fazla korkma, doğal davranış ve dürtülerin, duyguların (yanlış yapmaktan, eleştirilmekten, kabul görmemekten , dürtülerin kontrolden çıkmasından korkulduğu için ) sürekli baskı altında tutulması, kendine ve etrafındakilere aşırı denetim uygulama yönünde eğilim, duyguları açmaktan utanç duyma, sevgi göstermekten -söylemekten çekinme, sürekli başarmalıyım baskısı hissetme ,en iyisi olmalıyım -en iyisini yapmalıyım yönünde rasyonel olmayan iç baskı, kendi yanlışları da dahil yanlışa karşı özür kabul etmeme ve tahammül göstermeme, kötü bir insan olduğu ve cezayı hak ettiği inancı, öfke, standartlara uymayanlara katlanamama, her yanlışın cezalandırılması gerektiği inancı, affetmeye karşı olumsuz tutum şeklinde yansıyabilir .              

Şemalar bazen kendimizde , bazen en yakınlarımızda, hayat akışında  baktığımız pek çok yerde ve insan davranışları içinde karşılaşabileceğimiz, özellikle problemli durum ve krizlerde bizi ya da karşımızdaki insanı rasyonel davranışlardan ve akıl süzgecinden uzak, kestirme(kestirip atma) çözümlere götüren, bazen öfkeli bir çocuk , bazen cezalandırıcı bir ebeveyn, bazen kırgın, bazen dürtüsel, bazen talepkar, içimizden başka biri konuşuyormuş gibi  davranmamıza sebep olan, bazen de içimizden bizi sürekli zorlayıp duran bir gücün arkasında durup dinlenmeden çalıştıran , kendi ihtiyaçlarımızı hatta duygularımızı unutturan, bizi özümüzden uzaklaştıran yanlış haritalardır .Bütün bu bahsettiklerimiz uyumsuz şema kavramı için . Diğer taraftan var olduğu, kendi olduğu için sevilen, olumlu ve uyumlu örneklerle özdeşleşebilen, ihtiyaçları (eksik ya da fazla değil) yeterince karşılanmış, yeterince ilgi ve sevgi görmüş, olumsuz durumlarla baş etmeyi öğrenmiş, kapasitesi kadar zorluk yaşamış, pozitif disiplin uygulayan ailelerde yetişmiş çocuklar da şema geliştirirler. Bir farkla, olumlu şemalar yaşam boyu tıpkı kutup yıldızı gibi doğru yönü bulabilmemiz için, doğru yerde, şaşmaz bir yol gösterici gibi parlayıp dururlar …                                                                                                              

Kaynakça:
Şimşek D, Birim Hücresel Sağlıktan Ruhsal Yolculuğa. Nemesis Yay.2021
Carr A, Pozitif Psikoloji. Kaknüs Yay.2016
Keçe C, Entegratif Duygusal Şema Terapi Eğitim Notları. Cised 2020
Akkaş T, 9.Bütüncül Psikoterapi Eğitim Notları 4. Psikoterapi Enstitüsü Yay. 2014